માનગઢ નો નરસંહાર

Posted by: Dr Gulabchand Patel Category: ચિંતન લેખો Comments: 154

માનગઢ નો નરસંહાર

ગુજરાત રાજસ્થાન ની સરહદે આવેલ માન ગઢ માં જલિયાવાળા બાગ હત્યાકાંડ ના પાંચ વર્ષ પહેલા રાજસ્થાન ની સરહદ પર આવેલા આ માનગઢ ના પહાડો પર જલિયાવાળા બાગ જેવો હત્યાકાંડ થયો હતો, લાખો આદિવાસીઓ નું આ આસ્થા નું ધામ છે, દર માગસરી પુનમે અહીં મેળો ભરાય છે. આ મેળા માં  માળવા ગુજરાત અને વાગડ તમામ આવે છે. 

ગોવિંદ ગુરુ એ સંપ સભા માન ગઢ માં બોલાવી હતી. દૂર દૂર ના ગામો માં થી અહીંયા લોકો આવ્યા હતા. ભિલો ની એ ભીડ જોઈને અંગ્રેજ સરકાર અકળાઈ ગઈ હતી. જોર જોર થી યુવાનો અહીં કરજિયાટી કરતા હતા. સુંથ ના રાજા ની કુંવરી ને પરણવા ની હઠ કરતા હતા. દેશ ભક્તિ ના જોશ માં અને ગુરુ ગોવિંદ ની આગેવાની માં સ્ત્રી પુરૂષો અને બાળકો ભજન ભાવ થી કરતા હતા. રજવાડાં ના કહેવાથી અંગ્રેજ સેના આવી હતી. આદીવાસી ઓ ની એકતા જોઈને અંગ્રેજ સરકાર પણ ગભરાઈ ગઈ હતી. આ પહેલા તો વિખેરવા માટે હવા માં ગોળીબાર કર્યો હતો, પછી આડેધડ ગોળીબાર અંગ્રેજો દ્વારા કરવામાં આવ્યો હતો. 

      આ બ્રિટિશ સરકાર અને ભિલો વચ્ચે ની ૧૯૧૩ ની મોટી લડાઈ હતી. ૧૮૫૭ ના વિપલવ થી પણ મોટી ભિલો ની ચઢાઈ હતી ૧૫૦૭ થી પણ વધુ ભિલો ના અહીં બલિ દાન થયા હતા. પુંજા ધીરા પારગી સાથે બેટી

કમલીબાઈ હતી. માન સિંગ પારગી ‘માન ‘ દાહોદ દ્વારા ઉપર ની માહિતી આપવામાં આવી છે. 

જલીયાવાળા બાગ ના હત્યા કાંડ માં એમ કહેવાય છે કે 300 થી વધુ લોકો અંગ્રેજ સરકાર ના આડેધડ ગોળીબાર થી મૃત્યુ પામ્યા હતા.જ્યારે માનગઢ ના હત્યા કાંડ માં 1500 થી વધુ આદિવાસી ભીલો માર્યા ગયા નો દાવો કરવામાં આવે છે.માન ગઢ ના આ ડુંગર પર ૧૭ નવેમ્બર ૧૯૧૩ માં હજારો લોકો એકઠા થયા હતા,તેઓના પર દેશી રજવાડાઓ એ અને અંગ્રેજોએ એ ભેગા મળી પૂરી તૈયારી સાથે ગોળીઓ વરસાવી હતી.

   આ હત્યા કાંડ જલિયાવાળા બાગ અને પાલ ચીતરીયા સાબરકાંઠા ના હત્યા કાંડ કરતાં વધુ મોટો નર સંહાર થયો હતો.છતાં પણ ઇતિહાસ માં માન ગઢ અને પાલ ચીતરીયા એમ  ગુજરાતનાં બે મોટા નર સંહાર જલિયા વાલા બાગ થી પણ વધુ ભયંકર થયા હતા,છતાં ઇતિહાસ માં સ્થાન પામ્યા નથી.માન ગઢ નામની ટેકરી ઉપર ગુજરાત રાજસ્થાન ની સરહદે જલિયાવાલા બાગ હત્યા કાંડ કરતાં વધુ બિભીત્સ હત્યા કાંડ હતો.આજ થી ૧૦૯ વર્ષ પહેલા ૧૭ મી નવેમ્બર ૧૯૧૩ માં થયેલ આ હત્યા કાંડ માં ૧૫૦૭ જેટલા આદિવાસી ભીલો ને અંગ્રેજોએ એગોળીબાર કરી મારી નાખ્યા હતા.આ હત્યા કાંડ જલિયા વાલા બાગ હત્યા કાંડ થી વધુ મોટો હતો.આજે પણ ગુજરાત ના મોટા ભાગ ના લોકો આ હત્યા કાંડ વિષે વિસ્તૃત જાણતા નાથ,આ બાર્બર હત્યા કાંડ ની નોધ લેવાઈ નથી.

   ૧૯૧૩ માં અંગ્રેજોએ ના જુલ્મ સિતમ સામે ગોવિંદ ગુરુ ના નેતૃત્વ માં તે દિવસે મોટી સંખ્યામાં આદિવાસી સ્ત્રી પુરુષો ભેગા થયા હતા,

ગોવિંદ ગુરુ રાજસ્થાન ના વેદસા ગામના વાતની હતા.તેઓ વણઝારા સમુદાય ના હતા.તેઓનો જન્મ ૨૦ ડિસેમ્બર ૧૮૫૮ માં થયો હતો.તેમણે ભીલ સમુદાય ને જાગૃત કરવા અને સમૃદ્ધ કરવા માટે ભગત આંદોલન ચલાવ્યું હતું.અને દરેક પ્રકાર ના માદક પદાર્થો થી દૂર રહેવા શીખવાડયું હતું.બાંસ વાડા ડુંગરપૂર અને પંચમહાલ જિલ્લા માં રહેતા લોકો પાસેથી મળેલી મૌખિક માહિતી ના આધારે ગોવિંદ ગુરુ થી પ્રેરાઈ ને ભીલો એ અંગ્રેજોએ ની દમનકારી નીતિ નો વિરોધ કર્યો હતો.ઉપરાંત બાંસ વાડા સંતરામપુર ડુંગરપુર અને કુમલગઢ ના રજવાડાઓ દ્વારા બળજબરી થી મજૂરી કરાવતા હતા.તેની સામે અવાજ ઉઠાવ્યો હતો.આ નર સંહાર માં માર્યા ગયેલા લોકો ના વંશજ આ ઘટના ને આજે પણ યાદ કરે છે અને જણાવે છે કે અંગ્રેજો  ભીલો ને સમઝાવી ન શકયા,આ ટેકરી ભીલો એ ખાલી ન કરી એટ્લે અંગ્રેજોએ એ ગોળીબાર કરેલો,આ ગોળીબાર ત્યારે બંધ થયો હતો જ્યારે એક અંગ્રેજે જોયું કે એક ભીલ સ્ત્રી મારી ગઈ છે અને આ સ્ત્રીને એક બાળક સ્તનપાન કરી રહી હતી,

   આ ઘટના નું નેતૃત્વ અંગ્રેજ અસફ એસ લેબીઓ કેપ્ટન ઇ સ્ટાઇલિ એ કર્યું હતું.આ હત્યા કાંડ માટે અંગ્રેજોએ એ ખચ્ચરો પર તોંપ જેવી બંદુકો બાંધી હતી,અને ખચ્ચરો ને ગોળ ગોળ ફેરવતા હતા.જેથી વધુ માં વધુ લોકો ને મારી શકાય.આ હત્યાકાંડ માં ઘણા લોકો ગોળી વાગવાથી અને ઘણા દોડવાને કારણે પહાડ પર થી લપસી જવા થી મૃત્યુ પામ્યા હતા.આ હત્યા કાંડ થી ભીલો માં એવો ડર પેસી ગયો હતો કે આઝાદી મળ્યા બાદ પણ આ ટેકરી પર જતાં તેઓ ડરતા હતા,

   “ભગત આંદોલન “ ભગત આંદોલન ને મજબૂત બનાવવા માટે ગોવિંદ ગુરુ એ એક સામાજિક ધાર્મિક સંગઠન બનાવ્યું હતું.જેની મોટા ભાગની શાખાઓ ગામમાં હતી.ગોવિંદ ગુરુ એ આ આંદોલન 1890 ના દશકા માં શરૂ કર્યું હતું.જેમાં અગ્નિ ને

દેવ ભગવાન ના પ્રતિક તરીકે ગણવામાં આવતા તેમના અનુયાયી ઑ આ અકગ્નિ સામે ઊભા રહીને પુજા અને હવન કરતાં,આ મધ્યમ થી એકબીજાને મળીને એકતા સ્થાપિત કરી ,વ્યસનો,દુરાચાર કુરિવાજો દૂર કરી વિદેશી વસ્તુ ઓનો બહિષ્કાર કરી શિક્ષણ સદાચાર અને સાદગી સાથે સારું જીવન જીવીને અપરાધો થી દૂર રહેવા માટે લોકો ને જાગૃત કર્યા ગોવિંદ ગુરુ એ ૧૯૦૩ માં માન ગઢ ટેકરી પર પોતાની ધૂણી ધખાવી હતી,તેમના માર્ગદર્શન સાથે ભીલો એ 1903 માં 33 માંગણી ઑ મૂકી હતી,જેમાં મુખ્ય માંગ એ હતી કે અંગ્રેજોએ અને રજવાડા ઑ દ્વારા કરવવામાં આવતી મજૂરી પર પ્રતિબંધ લગાવવા માં આવે,નાખવામાં આવેલ ભારે કર અને ગોવિંદ ગુરુ ના અનુયાયીઓ પર થતાં અત્યાચાર બંધ કરવા માં આવે.અંગ્રેજોએ અને રજવાડા ઑ દ્વારા આમાંગની સ્વીકારવા માં ન આવી,ત્યારે ગોવિંદ ગુરુ ના નેતૃત્વ માં સંઘર્ષ શરૂ થયો,હત્યાકાંડ ના એક માસ પહેલા હજારો ભીલો એ માન ગઢ ટેકરી પર કબ્જો કર્યો,અંગ્રેજોએ સામે લડવાના સોગંધ લીધા હતા.એ સમયે ભીલો એક ગીત ગાતા હતા.

”ઑ ભૂરેતીય નૈ માનું રે ,

નૈ માનું ,( અંગ્રેજોએ આપની સામે અમે ઝુકીશું નહીં.)

અંગ્રેજોએ દ્વારા જલિયાવાલા 300 લોકો ની જનરલ ડાયરે ગોળીબાર કરી હત્યા કરી હતી.તે ઘટના ઇતિહાસ માં ખૂબ જાણીતી છે.પરંતુ માહિ સાગર જિલ્લા ના સંતરામપુર જિલ્લા ના શહેર નજીક માન ગઢ ની ટેકરીઓ પર બનેલ બનાવ ની નોધ નથી લેવાઈ,પ્રકૃતિ ની પુજા કરી હ્રદય દ્વારા ચીસો અને કિકિયારીઓ ઈતિહાસકારો ને સંભળાઇ ન હતી,ખીણો ની ભીતર માં કાળમીંઢ પથ્થરો ના પેટાળ માં ધરબાઇ ગઈ છે.આ ઘટના ઇતિહાસ માં જોવા મળતી નથી.

મન ગઢ રાજસ્થાન અને મધ્યપ્રદેશ ની સીમાઓ ને અડીને આવેલ છે.મહીસાગર માં આજ નું હિલ સ્ટેશન ગણાય છે,મહારાણા પ્રતાપ લડવૈયા ભીલ જતી ના લોકો અહી રહે છે,અંગ્રેજોએ તેઓની નિરક્ષર્તા સરળતા અને ગરીબી નો લાભ લઈ તેઓ નું શોષણ કર્યું હતું.અંગ્રેજોએ અને સમાનતો એ ગરીબ અભણ પ્રજા ને લૂંટી છે.ગોવિંદ ગુરુ એ  ભીલો ની દશા જોઈ અહી મન ગઢ ની ટેકરી પર ધૂણી ધખાવી ,ગામડા ના અભણ આદિવાસી પ્રજા માં ગોવિંદ ગુરુ ના નામે એકતા થઈ.સંપ સભાનું પ્રવૃતિ નું મુખ્ય કેદરા મન ગઢ ની ટેકરીઓ ની એંગ્રેજો ને ખબર પડી ગઈ,સંપ સભા મળી હતી ત્યાં અંગ્રેજ કર્નલ શટ્ટ ને આ પહાદીઓ ને ઘેરી લીધી,તોપો અને મસીન ગણ થી હુમલો કર્યો હતો,અને સંખ્યા બંધ આદિવાસીઓ ને મારી નાખ્યા હતા.૧૫૦ જેટલા આદિવાસી  નીંદ માં હતા,૧૦૯ વર્ષ પહેલા બનેલ માંન ગઢ ની આ ઘટનાની  કરૂણ ગાથા પાષાણ હ્રદય ના માનવીને પણ કંપાવી દે તેવી હતી,ગોવિંદ ગુરુ ને જીવતા પકડ્યા હતા,તેઓ ને જેલ માં પૂરી દીધા હતા,માન ગઢ ની ઉપર આવેલ હૉલ માં ગોવિંદ ગુરુ ની સમાધિ છે,હૉલ ની દીવાલો પર આરસ ની ટકતીઓ લગાડેલ છે.અને એના પરગોવિંદ ગુરુ ના જન્મ થી લઈ ને સંપ સભા ની પદ્ધતિ તથા અંગ્રેજ સરકારે કરેલા નર સંહાર કથા ની વિગતો લખેલી છે.આપના દેશ ભક્તો ઉપર અંગ્રેજોએ એ કેવી કૃરતા આચરી હતી,આ હૉલ માં ગોવિંદ ગુરુ ની સમાધિ પર ધૂપ અને પુષ્પો અર્પિત કરવામાં આવે છે,ગામડા માઠી આવેલ ભક્તો ભજન કરે છે.અહી બે મિનિટ આંખો બંધ કરી લોકો મૌન પણ પાડે છે.આ વીર પુરુષ ને લોકો વંદન કરે છે.

એક માન ગઢ ઇડર તાલુકા નું  ગામ છે,

બીજું માન ગઢ રાપર તાલુકા નું ગામ છે,

જ્યારે ત્રીજું ગરીયાધાર તાલુકા નું ગામ છે,

અને આ સંતરામ પૂર પાસે આવેલું માન ગઢ હત્યા કાંડ વાળું ચોથું ગામ છે.  

 બ્રિટિશ રાજ માં જેટલી નિશાલો ન હતી તેટલા દારૂ ના પિતા હતા.સરકારી મહેસૂલ નો મોટો હિસ્સો દારૂ પર ની આવક માથી પ્રાપ્ત થતો હતો.દર વર્ષે 9 મી ઓગસ્ટ વિશ્વ આદિવાસી દિવસ તરીકે ઉજવાય છે.ઈતિહાસકારો એ માન ગઢ ના ઇતિહાસ ને અછૂતો રાખ્યો છે,આદિવાસીઓ ને આ વાત નું ભારે દુખ છે.ભીલો ની શહાદત એના લોહી ભીના પ્રકરણ માન ગઢ ની ટેકરીઓ માં ધરબી દેવાયા છે.   દર વર્ષે માન ગઢ ની ટેકરીઓ પર 9 મી ઓગસ્ટે દિવાળી ના જેવો આદિવાસી મેળો ભરાય છે,આ દિવસે પાંચ લાખ આદિવાસીઓ અહી ભેગા થાય છે.દર કાર્તિકી પુનમ ના દિવસે ગુરુ ગોવિંદ ના મંદિરે માન ગઢ ની ટેકરીઓ પર મેળો ભરાય છે,આદિવાસીઓ ની આસ્થા નો સેતુ છે.ગુજરાત રાજસ્થાન ના સરહદ ના વિવાદ માં સૌંદર્ય થી ભરપૂર પર્યટન સ્થળ વિવાદો માં ઘેરાઈ રહ્યું છે,

“ પંછી નદી માં યે પવન કે ઝોંકે.

કો સરહદ ના ઉસે રોકો “

બૉલીવુડ ની ખ્યાતનામ ફિલ્મ નો હીરો આ પંક્તિઓ શત્રુ રાષ્ટ્ર પાકિસ્તાન ના સંદર્ભ માં ગાવા માં આવે છે.પરંતુ એક માતા ના બે સંતાન અલગ થઈ જતાં હોય છે,રાજય સભા વચ્ચે પણ એવા વણાયેલા સંબંધો હોય છે,તેના કારણે આંતરરાજય સરહદ પરના સ્વર્ગ સમાન સ્થળો નો વિકાશ અટકી જાય છે મુરજાઈ જાય છે,ગુજરાત અને રાજસ્થાન ની બોર્ડર પર આવેલ પર્વતીય સાથળ માન ગઢ પણ આવા સ્થળો પૈકી નું એક છે.જ્યાં જાળિયાવાળા હત્યા કાંડ થી પણ હળવી દે તેવો ભીષણ માનવ હત્યા કાંડ અહી સર્જાયો હતો,આ માન ગઢ બે રાજ્યો વચ્ચે ના વણાયેલા સંબધો ને કારણે અવમાન ના ઘૂંટડા પીને આજે અડીખમ ઊભો છે.તેના અપ્રતિમ સૌંદર્ય નજરા ને એક વાર લટાર મારી માણવા જેવો છે.ભમરી કુંડ (માન ગઢ)ના સરપંચ પારગી એ જરા અલગ રીતે આ વિવાદ ને રજૂ કરતાં કહ્યું છે કે માન ગઢ ને લોકો વિવાદિત વિસ્તાર તરીકે ઓળખે છે.પરંતુ હકીકત એવી છે કે વાસ્તવમાં રાજસ્થાન સરકાર વિવાદ જન્માવે છે,રસ્તા ની સમસ્યા એવી છે કે જો માન ઘધ જવું હોય તો રાજસ્થાન માર્ગે જ જવુંપડે ગુજરાત થી જો સીધો માર્ગ બને તો માન ગઢ બીજું પાવાગઢ બનાવી શકાય,તેમણે આ માટે સરકાર સમક્ષ રજૂઆત કરી છે,બંને રાજી ની સરકારો સદભાવના સ્વરૂપે દોસ્તી નો હાથ લંબાવે આ પરતીય સ્થળ ના વિકાશ માં સહમત થાય તો ગુજરાત ની મહેક રાજસ્થાન સુધી ફેલાઈ શકે એમાં કોઈ બેમત નથી.

ડૉ ગુલાબ ચંદ પટેલ

કવિ લેખક અનુવાદક

અધ્યક્ષ મહાત્મા ગાંધી સાહિત્ય સંસ્થા

Share On Social Media

Author

Comments (154)

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *